Quotes

From the blog

कर्मविपाक

More Blog Articles

Upcoming Events

  • No events
  • अनुग्रह

    Posted on May 20, 2019

    0.00

    प्रास्ताविक

    अनुग्रह या अत्यंत पवित्र, नाजुक आणि साधकाच्या जीवनाला नवा रंग देणार्‍या विषयासंबंधी काही लिहावे असा माझा अधिकार नाही; किंवा कोणा अधिकारी पुरुषाने काही लिहिले असेल तर तत्संबंधी काही अभिप्राय व्यक्त करण्याची पात्रताही मजजवळ नाही. तरीही चार शब्द लिहित आहे ते केवळ डॉ. श्री. द. देशमुख यांच्याशी असलेल्या दीर्घ व अकृत्रिम स्नेहसंबंधामुळे. अध्यात्मशास्त्राचा सखोल अभ्यास, प्रदीर्घ काळ केलेली गुरुपदिष्ट साधना, अखंड मनन-चिंतन, तीक्ष्ण बुद्धिमत्ता आणि विचारांची स्पष्टता इत्यादी त्यांच्या गुणांचा परिचय अगदी जवळून झालेला आहे. तत्त्व आणि व्यवहार यांचा सुरेख संगम त्यांच्या ठायी प्रत्ययास आला आहे. म्हणून त्यांचा मजवरील अहेतुक लोभ ही मला मोठी मोलाची गोष्ट वाटते. त्यांच्या इच्छेचा अनादर करणे अशक्य असल्यानेच हे चार शब्द.

    ‘अनुग्रहा’संबंधी साधकांत आणि अन्य लोकांत देखील फार कुतूहल असते. अनेक समज आणि गैरसमज असतात. परमार्थाचे क्षेत्र प्रदूषित करणार्‍या मतलबी बुवा-महाराजांनीही गोंधळात भर घातली आहे. अशा स्थितीत अनुग्रह म्हणजे नेमके काय, हे सोप्या, सुबोध भाषेत कोणातरी अधिकारी पुरुषाने समजावून सांगण्याची फार आवश्यकता होती. सद्गुरू कोणाला म्हणावे? सच्छिष्य कोण? गुरु-शिष्य संबंधांचे स्वरूप परमार्थामध्ये कशा प्रकारचे असते? महावाक्य कशाला म्हणतात? त्याची तात्त्विक बैठक कोणती? अनुग्रह कोणी घ्यावा? अनुग्रह घेणारावर कोणते दायित्व येऊन पडते? अनुग्रहात कोणकोणत्या गोष्टींचा समावेश होतो? इत्यादी अनेक प्रश्न साधकाच्या मनापुढे येतात. या सर्व प्रश्नांचे शास्त्रशुद्ध विवेचन डॉ. देशमुख यांनी समर्थपणे केलेले आहे. अनेक मार्मिक उदाहरणांच्या सहाय्याने आणि संतवचनांचा मागोवा घेत त्यांनी सगळा विषय स्पष्ट केला आहे.

    डॉ. देशमुख यांच्या विवेचनाचे ठळक वैशिष्ट्य हे की, वेदान्त तत्त्वज्ञानातील अनेक आधारभूत संकल्पना मूळ विषयाच्या अनुषंगाने त्यांनी स्पष्ट केल्या आहेत. उदाहरणार्थ, ‘तत् त्वम् असि’ – ते तूच आहेस, – असे सद्गुरू अनुग्रह देतांना सांगतात. या उपदेशाची तात्त्विक बैठक डॉ. देशमुख यांनी अनेक समर्पक उदाहरणांच्या सहाय्याने समजावली आहे. तसेच वेदान्तातील सुख-दुःख विवेकही प्रशांत जलाशयाचा दाखला देऊन मार्मिकपणे उलगडला आहे. दगडाबरोबर लाडूही त्यांनी आणल्यामुळे विषय सहज गळी उतरतो. गुरुतत्त्व आणि गुरुपरंपरा, संप्रदाय आणि त्याच्या मर्यादा या संबंधीच्या कल्पनाही नेटक्या पद्धतीने पुढे मांडल्या आहेत. ‘शक्तिपाता’चे जे मोठे गूढ सामान्यतः वाटते, त्याचीही उकल केली आहे.

    ‘जे चि क्षणीं’ अनुग्रह केला| ते चि क्षणीं मोक्ष जाला|

    बंधन काही आत्मयाला| बोलोचि नये॥

    या समर्थवचनाचा संपूर्ण आशय अशा प्रकारे क्रमाक्रमाने त्यांनी उलगडून दाखविला आहे. वरवर शब्द सोपे वाटतात, पण त्यांचा खरा अभिप्राय कळण्यासाठी अधिकारी पुरुषांकडून काही श्रवण करावे लागते. समर्थांसारखे आत्मज्ञानी सत्पुरुष जेव्हा ‘तत्क्षणी’ असा शब्दप्रयोग करतात, तेव्हा तो क्षण येण्यापूर्वी साधकाला केवढे जीवनपरिवर्तन घडवून आणावे लागते आणि अनुग्रहाचा खरा लाभ कोणत्या साधकांना होतो हे अशा श्रवणाने मनावर बिंबते. ज्याला खरोखरच परमेश्वरप्राप्तीची तळमळ आहे, त्याच्या प्रयत्नांना योग्य दिशा लाभते.

    म्हणून ही पुस्तिका छोटीशीच असली तरी तिचे मूल्य निस्संशय मोठे आहे. डॉ. देशमुख यांची या विषयावरील दोन प्रवचने अशा प्रकारे पुस्तिकेच्या स्वरूपात वाचकांना उपलब्ध करून दिल्याबद्दल प्रकाशक अभिनंदनास पात्र आहेत. साधक बंधू या पुस्तिकेचे उचित स्वागत करतील, असा विश्वास आहे.

    चं.प. भिशीकर, गणेशवाडी, पुणे -४

    संपूर्ण ग्रंथ

    Click to open PDF in popup window- अनुग्रह

    ॥ अनुग्रह ॥
    (दि. ३-७-९३ व दि. ४-७-९३ ला गुरुपौर्णिमेनिमित्त झालेल्या गुरुवर्य परमपूज्य डॉ. श्री. श्री. द. देशमुख, मुरगुड यांच्या प्रवचनांचे शब्दांकन)

    बंधूंनो आणि भगिनींनो,
    अनुग्रह असा विषय आपल्या समोर मांडण्यासाठी दिलेला आहे. आणि अनुग्रहाच्या संदर्भात एक ओवी आपल्या समोर ठेवलेली आहे. त्याच ओवीच्या अनुषंगाने विचार करू या. –
    जेचि क्षणीं अनुग्रह केला| तेचि क्षणीं मोक्ष जाला|
    बंधन कांही आत्मयाला| बोलोचि नये॥ दास. ८-७-५९
    अशी ही ओवी आहे. अर्थ सरळ आहे. ज्या क्षणी अनुग्रह केला त्याच क्षणी मुक्त झाला. आत्मा नांवाचे जे तत्त्व आहे, त्या तत्त्वाला बंधन असल्याची कल्पना सुद्धा करता येत नाही, असा ओवीचा सामान्य अर्थ आहे. ह्या ओवीच्या अनुरोधाने दोन गोष्टींचा विचार केला पाहिजे. खरंच असं असतं का की ज्या क्षणी अनुग्रह केला जातो, त्याच क्षणी शिष्य मुक्त होतो; का ह्या बोलण्यामध्ये आणखी काही विचार केला पाहिजे? दोन्ही गोष्टी आहेत. ज्या क्षणी अनुग्रह केला त्या क्षणी मुक्त होण्याची शक्यता असते. म्हणजे मुक्त होत नाही असं नाही, पण असं फार फार कमी. ज्ञानदेवांची एक ओवी आहे –
    कानावचनाचिये भेटी| सरिसाचि पैं किरीटी|
    वस्तु होऊनि उठी| कवण एकु जो॥ ज्ञाने. १८-९८९
    कानावचनाचि भेटी ह्याचा अर्थ श्रीगुरूंच्या मुखातून आलेले वचन आणि शिष्याचा कान ह्या दोघांची गाठ-भेट झाल्याबरोबर ‘वस्तु होऊनि उठी’ आत्मा नावाची जी वस्तु आहे, त्या आत्मा नावाच्या वस्तूचा अनुभव घेऊनच तो शिष्य एकदम तयार होऊन जातो. पण तेथे एक गोष्ट लगेच सांगितली – ‘कवण एकु जो|’ आणि ‘कवण एकु जो’ शब्दाचा अर्थ असा आहे की क्वचित कोणी एखादा असा अपवादात्मक असू शकतो. सर्वसाधारणपणे हा नियम लागू होत नाही. आपण तसे आहोत असे समजू नये. परमार्थात काही गोष्टी आपण फार सोयिस्कर रीतीने वापरतो. आपण म्हणतो, ज्ञानेश्वर महाराजांची ओवी आहे की ‘वस्तु होऊनि उठी कवण एकु जो’. माझ्या बाबतीत कानावचनाची भेटी झालेली आहे आणि ज्या अर्थी असा कोणीतरी आहे, तर तसा मी का असू नये? अशा तर्हेाचा विचार आपण करतो. मग आपल्याला वाटतं की, आता आपल्याला काहीच कर्तव्य उरलेलं नाही, आपलं काम झालेलं आहे. पण अशा समजुतीत राहिलं तर फार मोठी पंचाईत होण्याची शक्यता आहे. म्हणून जो कोणी असा अपवादात्मक आहे, तो मी नाही एवढी खात्री ठेवावी. पण त्यांच्या सांगण्याचा हेतू एवढाच की ह्या जगामध्ये असं असू शकतं.
    जनकराजाची एक कथा सांगतात. जनक स्वतःच्या राजवाड्याच्या गच्चीवरती आनंदाने बसलेला होता. चांदणं होतं आणि ते चांदणं असताना आकाशामध्ये गंधर्वांचा संवाद झाला. आत्मज्ञान किंवा आत्मचर्चा ज्याला म्हणतात, अशी आत्मचर्चा चाललेली होती. आणि ही आत्मचर्चा त्या जनकाने ऐकल्याबरोबर, केवळ त्या आत्मचर्चेच्या श्रवणाने त्याला तत्काळ ज्ञान होऊन गेलं. आतां जनकाला असं ज्ञान का झालं? ‘तो कवण एकु जो’ मधे बसणारा होता म्हणून! वास्तविक श्रीगुरू म्हणून त्याने गंधर्वांना स्वीकारलेलं नव्हतं, त्या गंधर्वांना देखील ठाऊक नव्हतं की असा कोणी एक ऐकणारा बसलेला आहे. पण तरी सुद्धा जनकाला ज्ञान होऊन गेलं तेवढ्या गोष्टीतून. ह्याचा अर्थ असा की असं होऊ शकतं. पण ही फार अपवादात्मक अशी गोष्ट आहे.


    हे सर्व लेख प पू डाँ श्रीकृष्ण द देशमुख लिखित असुन साधकांनी केवळ व्यक्तीगत अभ्यासाकरीता त्यांचा वापर करावा.

    Blog Search